Częste pytanie dotyczy zwrotu darowizny na rzecz wspólnego majątku małżeńskiego po rozpadzie samego małżeństwa. Nie jest to jednak tak łatwe, jak mogłoby się wydawać.
Kiedy można odwołać darowiznę?
Darowizny – czyli nieodpłatne przekazanie darowanemu pewnej rzeczy/nieruchomości przez darczyńcę – dzielą się na wykonane i niewykonane (po przekazaniu i przed).
Zgodnie z art. 896 kc darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Natomiast zgodnie z art. 897 kc jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności?
W uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 września 2019 r. (sygn. akt V ACa 545/18) wskazano: „Użyta w art. 898 § 1 k.c. klauzula generalna „rażącej niewdzięczności obdarowanego względem darczyńcy” opiera się na ukształtowanej od wieków, akceptowanej w nauce i uznawanej w orzecznictwie zasadzie, że wprawdzie darowizna jest umową nieodpłatną, jednak okazana przez darczyńcę hojność nakłada na obdarowanego obowiązki natury etycznej, a darczyńca ma prawo oczekiwać od niego wdzięczności. Wdzięczność ta oznacza nakaz postępowania względem darczyńcy w sposób nacechowany życzliwością i dbałością o jego dobrostan. Etyczny nakaz wdzięczności wobec darczyńcy pośrednio obejmuje więc także ochroną osoby mu bliskie, z którymi jest emocjonalnie związany i których krzywda sprawiłaby mu ból. Niewdzięczność jako przeciwieństwo wdzięczności oznacza postępowanie nie liczące się z odczuciami, potrzebami i dobrem darczyńcy, które może mu przyczynić negatywnych odczuć i obiektywnych szkód. Sankcjonowany prawnie poziom niewdzięczności – niewdzięczność rażącą, uprawniającą do odwołania wcześniejszego rozporządzenia majątkowego, rozumieć należy w powiązaniu z opisanym powyżej etycznym charakterem obowiązku wdzięczności, jako podejmowanie nacechowanych złą wolą i nie znajdujących usprawiedliwienia w okolicznościach działań, które w sposób oczywisty muszą być boleśnie odczute przez darczyńcę. Rażąca niewdzięczność może więc również przejawiać się w działaniu wymierzonym przeciwko osobom, z którymi darczyńca jest związany. Ocenę o tym, czy konkretne zachowania mieszczą się w pojęciu rażącej niewdzięczności ustawodawca pozostawił sądowi odsyłając jedynie w tym zakresie przede wszystkim do układu norm moralnych.” (…)
„Uwzględnienie powództwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli na skutek odwołania darowizny przez darczyńcę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego jest możliwe także wtedy, gdy określone zdarzenia spełniające kryteria z art. 898 § 1 k.c. zaistniały już po złożeniu oświadczenia o odwołaniu darowizny (doręczeniu pozwu), lecz przed zamknięciem rozprawy, a darczyńca w toku postępowania powoływał się na nie jako na podstawę faktyczną powództwa. Przepisu art. 899 § 3 k.c. nie można wykładać nazbyt rygorystycznie, gdyż oznaczałoby to że darczyńca, mimo że już raz wcześniej złożył oświadczenie o odwołaniu darowizny, za każdym kolejnym razem, kiedy ujawniłyby się nowe dodatkowe postaci rażącej niewdzięczności obdarowanego, musiałby ponawiać składanie takiego oświadczenia, co nie znajduje ani jurydycznego uzasadnienia w świetle treści art. 900 k.c. ani żadnego racjonalnego wytłumaczenia.” (…)
Natomiast w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 czerwca 2019 r. (sygn. akt V Aca 727/18) Sąd Apelacyjny w Warszawie wskazał: „O rażącej niewdzięczności można więc mówić dopiero wtedy, gdy mamy do czynienia z niewłaściwym zachowaniem obdarowanego wobec darczyńcy przy znacznym nasileniu złej woli, skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej. Ustawodawca posługuje się zaś terminem „rażącej” niewdzięczności, dla odróżnienia jej od niewdzięczności „zwykłej”. Pomiędzy ową niewdzięcznością a niewdzięcznością „rażącą” istnieje bowiem cała gama negatywnych zachowań obdarowanego względem darczyńcy, których nie można uznać za uzasadniające odwołanie bezpłatnego przysporzenia jakim jest darowizna. W ten sposób ustawodawca niejako a priori przewidział możliwość występowania różnorakich konfliktów między stronami takiej umowy w przyszłości i uznał, że zasada trwałości umów powinna mieć w takich sytuacjach decydujące znaczenie. Czyny dowodzące niewdzięczności muszą zatem świadczyć o znacznym natężeniu złej woli obdarowanego i nie uzasadnia odwołania darowizny dopuszczenie się przez obdarowanego takich czynów, które w danych okolicznościach i warunkach nie wykraczały poza zwykłe przypadki życiowych, rodzinnych konfliktów. Na obdarowanym ciąży oczywiście pozaprawny, moralny, obowiązek wdzięczności wobec darczyńcy. Przejawia się on w przyjęciu postawy życzliwości, zainteresowania, otwartości na realizację usprawiedliwionych w danych okolicznościach oczekiwań, okazywania wsparcia w sprawach życiowych, a także niesienia, w granicach własnych możliwości i usprawiedliwionych potrzeb darczyńcy, pomocy w sprawach materialnych. Rażąca, a więc kwalifikowana niewdzięczność to postępowanie polegające na umyślnym i zawinionym działaniu lub zaniechaniu, skierowanym przeciwko darczyńcy i które uznać należy – z punktu widzenia powszechnie obowiązujących zasad etycznych, za niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę, wykraczające poza zwykłe konflikty rodzinne. Nie każdy zatem wypadek nagannego zachowania się obdarowanego uzasadnia skorzystanie z prawa odwołania darowizny.”
Zgodnie z art. 898. § 1 kc darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Ponadto zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie (rażącej niewdzięczności) obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.
ISTOTNE
Nie ma znaczenia czy darowizna została już wykonana czy jeszcze czeka na wykonanie – jedynym wymogiem jest wystąpienie rażącej niewdzięczności już po zawarciu umowy darowizny. Nie stanowi podstawy odwołania darowizny w oparciu o art. 898 § 1 k.c. zachowanie noszące znamiona rażącej niewdzięczności, które wystąpiło przed zawarciem umowy, nawet gdyby darczyńca powziął wiedzę o tej okoliczności po zawarciu umowy.
ISTOTNE 2
Kodeks nie definiuje niewdzięczności. Z pewnością musi być to działanie obdarowanego, które w istotny sposób uderza w darczyńcę. Dlatego na rażącą niewdzięczność nie może powoływać się osoba trzecia, która faktycznie dokonała darowizny, a niewdzięczność miałaby dotyczyć innej (np. bliskiej) osoby. Niewdzięczność mimo, że skierowana względem konkretnej osoby musi mieć charakter obiektywny – tj. musi być to takie zachowanie, które przez większość osób zostałoby uznane jako rażąco niewłaściwe.
Jaki jest termin?
Po uzyskaniu informacji o rażącej niewdzięczności darczyńca ma rok na złożenie oświadczenia o cofnięciu darowizny. Po tym terminie roszczenie ulega przedawnieniu.
Co należy zrobić?
Oświadczenie nie musi być sporządzone w szczególnej formie. Ważne aby było zaadresowane i skutecznie doręczone właściwej osobie. Z oświadczeniem składa się żądanie, datę i miejsce zwrotu rzeczy/nieruchomości (np. w dacie u konkretnego notariusza).
W przypadku niezrealizowania żądania można skierować sprawę do właściwego sądu. Uprzedzam jednak, że nie są to sprawy ani łatwe, ani krótkie.
Czy żona może cofnąć darowiznę względem męża.
Należy pamiętać, iż każdy przypadek powinien być rozpatrywany indywidualnie. To co zostanie uznane w sądzie w Zgierzu może zostać oddalone w sądzie w Łodzi.
Małżonek dopuszczający się zdrady z reguły bywa uznawany winnym rozkładu pożycia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 1997 roku, sygn. akt I CKN 86/97, publ. LEX). Tym samym przy spełnieniu określonych przesłanek zdrada małżeńska może być traktowana jako rażąca niewdzięczność w rozumieniu art. 898 k.c.
Warto zaznaczyć, że naruszeniem wierności małżeńskiej jest wszelkie zachowanie się małżonka wobec osoby trzeciej, które może stwarzać pozory cudzołóstwa lub w inny sposób wykracza poza granice przyjętej normalnie obyczajowości i przyzwoitości. Oznacza to, że dla przypisania małżonkowi zdrady nie jest konieczne nawiązanie relacji cielesnej, lecz wystarczające będzie przekroczenie granic zwykłej przyjaźni i wskazywał na emocjonalne zaangażowanie.
Podkreślenia jednak wymaga to, że samo dopuszczenie się zdrady małżeńskiej nie stanowi automatycznie przejawu rażącej niewdzięczności, uzasadniającej odwołanie darowizny. Stosunki rodzinne stanowią płaszczyznę bardzo różnorodnych, wielowarstwowych, zawiłych często relacji, których nie sposób analizować według jednolitego wzorca. W sytuacji bowiem, gdy zdrada małżeńska nie stanowi wyłącznej przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego, a stanowiła w istocie konsekwencję procesu osłabienia więzi małżeńskich, w którym znaczący udział miał drugi małżonek nie łatwo będzie zakwalifikować takie zachowanie, jako rażącą niewdzięczność obdarowanego małżonka.
Odwołanie darowizny z powodu zdrady – przykłady z orzecznictwa
„Okoliczność naruszenia reguły wierności, przy istniejących węzłach partnerskich, zazwyczaj stanowi przejaw rażącej niewdzięczności, gdy zdrady dopuszcza się partner obdarowany, utrzymując to w tajemnicy przed darczyńcą, który się na takie zachowanie nie godzi” – uznał Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 8 listopada 2021 r. I ACa 406/19
„Niewierność małżeńska obdarowanego małżonka, będąca zawinioną przyczyną rozwodu, nie stanowi rażącej niewdzięczności wobec darczyńców-teściów” – stwierdził z kolei Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 października 2019 r. (sygn. V CSK 210/19).
Nie można odwołać darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył.
Adwokat Łódź, Zgierz – sprawy rodzinne, sprawy cywilne
Kancelaria adwokacka Damiana Grabarskiego prowadzi tego rodzaju postępowania. Na spotkaniu z klientem omawiane są szczegóły sprawy, ze wskazaniem jakie dokumenty i czynności są wymagane dla prawidłowego przebiegu sprawy.
SPRAWY RODZINNE, SPRAWY SPADKOWE, ROZDZIELNOŚĆ MAŁŻEŃSKA, SĄD REJONOWY W ZGIERZU