Udział obrońcy w postępowaniu przygotowawczym (w tym również w pierwszej czynności po zatrzymaniu) wydaje się sprawą oczywistą. Do tej pory organy przestrzegały tego uprawnienia osoby podejrzanej – zwykle jednak pod jednym, nie zawsze oczywistym, warunkiem. Obrońca musiał wiedzieć o ustanowieniu i upoważnieniu do obrony (zwykle przez osoby najbliższe dla osoby zatrzymanej). Jednak nie odnosi się oczywiście do spraw, w których obrona została określona przez ustawodawcę jako obligatoryjna, np. w przypadku osób głuchych, nieletnich, niepoczytalnych.
W 2016 r. Parlament Europejski wydał dyrektywę 2016/1919 odnoszącą się do w/w problemu, a której implementacja w obowiązującym prawie państwa członkowskiego miała zostać dokonana do końca maja br. Parlament Europejski i Rada uznały, że osoba zatrzymana w każdym przypadku powinna mieć możliwość ustanowienia obrońcy jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem w sprawie.
Z uwagi na brak dokonania jakichkolwiek czynności rządu w tym zakresie przepisy wspomnianej dyrektywy aktualnie stosuje się bezpośrednio.
Oznacza to, że każda osoba zatrzymana może domagać się ustanowienia dla niej obrońcy z urzędu, a organ takiego wniosku nie może zlekceważyć. Podejrzany bądź oskarżony składając wniosek o wyznaczenie obrońcy musi wykazać, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrońcy z wyboru, a więc że na moment składania i rozpoznawania wniosku nie posiada środków finansowych, umożliwiających mu skorzystanie z pomocy adwokata, bez znacznego pogorszenia sytuacji majątkowej swojej i swojej rodziny. Wystarczy pisemne oświadczenie osoby, w którym wskaże ona na okoliczności uzasadniające uznanie składanego wniosku. Wniosek może oczywiście zostać oddalony (np. z uwagi na możliwości finansowej danej osoby pozwalającej jej ustanowić obrońcę z wyboru), jednak musi on zostać rozpoznany przez organ.
Zatrzymanie bez zastosowania środka zapobiegawczego o charakterze izolacyjnym może trwać maksymalnie 48 godzin, a w przypadku skierowania wniosku do sądu 72 godziny od momentu ujęcia. Złożenie wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu (zwłaszcza w sytuacji zasadności finansowej takiego wniosku) może spowodować przekroczenie w/w terminów, a w konsekwencji konieczność zwolnienia zatrzymanej osoby.